UNA LETTERA DI CICERONE A VARRONE
- Adriano Torricelli
- 2 ore fa
- Tempo di lettura: 11 min
UNA LETTERA DI CICERONE A VARRONE
(M. TVLLI CICERONIS EPISTVLARVM AD FAMILIARES: IX - 6)
.
.
.
.
.
.

.
.
Una lettera di Cicerone in cui il famoso oratore si rivolge all’amico, e grande erudito, Varrone.
Mentre Cicerone è parte attiva della fazione pompeiana e anticesariana, ragion per cui ha seguito da vicino, seppure con il “distacco” e l’equilibrio dell’intellettuale, la vicenda della guerre tra le due fazioni, Varrone è invece un intellettuale puro che ha scelto di portare avanti, appartato, i suoi studi e le sue ricerche (Equidem hos tuos Tusculanenses dies instar esse vitae puto, libenterque omnibus omnes opes concesserim, ut mihi liceat vi nulla interpellante isto modo vivere).
Se da una parte dunque, con questa lettera, Cicerone si sobbarca su richiesta di Caninio (un amico di entrambi) del compito di informare l’amico riguardo alla situazione politica e di consigliarlo sulle mosse da seguire per la propria sicurezza, dall’altra si diffonde in considerazioni generali sulla guerra in corso e sull’umanità dei contendenti.
Osserva ad esempio come uomini come Varrone e lui non sarebbero al sicuro nemmeno dalle mire ostili dei propri compagni di fazione, qualora questi ottenessero la vittoria e avessero mano libera contro i loro nemici (…nunc vero, si essent nostri potiti, valde intemperantes fuissent, erant enim nobis perirati, quasi quidquam de nostra salute decrevissemus, quod non idem illis censuissemus, aut quasi utilius rei publicae fuerit eos etiam ad bestiarum auxilium confugere quam vel emori vel cum spe, si non optima, at aliqua tamen vivere). Rimpiange inoltre di non potersi dedicare con la stessa intensità dell’amico a quegli studi che da soli darebbero alla sua vita un significato ben maggiore di quello datole dalla lotta politica (...cum opera nostra patria sive non possit uti sive nolit, ad eam vitam revertamur, quam multi docti homines, fortasse non recte, sed tamen multi etiam rei publicae praeponendam putaverunt?).
Emerge dunque il ritratto di un Cicerone che, oltre che uomo di azione, è anche, e forse ancor più, uomo di studio e di pensiero. Si avverte già inoltre – seppure in embrione – il tema dei “boni viri” o uomini onesti e di buona volontà, cui secondo Cicerone dovrebbe essere demandata la cura dello Stato, a prescindere dal loro orientamento politico.
-
Per la traduzione italiana, romando al link alla pagina in oggetto: (https://www.latin.it/autore/cicerone/epistulae/ad_familiares/09/06.lat)
.
.
Testo latino:
.
VI. Scr. Romae mense Iunio a.u.c. 708.
CICERO VARRONI.
Caninius noster me tuis verbis admonuit, ut scriberem ad te, si quid esset, quod putarem te scire oportere. Est igitur adventus Caesaris scilicet in exspectatione, neque tu id ignoras. Sed tamen, cum ille scripsisset, ut opinor, se in Alsiense venturum, scripserunt ad eum sui, ne id faceret; multos ei molestos fore ipsumque multis; Ostiae videri commodius eum exire posse: id ego non intelligebam quid interesset; sed tamen Hirtius mihi dixit et se ad eum et Balbum et Oppium scripsisse, ut ita faceret, homines, ut cognovi, amantes tui. Hoc ego idcirco nosse te volui, ut scires, hospitium tibi ubi parares, vel potius ut utrubique—quid enim ille facturus sit, incertum est—, et simul ostentavi tibi me istis esse familiarem et consiliis eorum interesse. Quod ego cur nolim, nihil video; non enim est ferre, si quid ferendum est, et probare, si quid non probandum est; etsi, quid non probem, equidem iam nescio, praeter initia rerum; nam haec in voluntate fuerunt. Vidi enim—nam tu aberas—nostros amicos cupere bellum, hunc autem non tam cupere quam non timere—ergo haec consilii fuerunt, reliqua necessaria—, vincere autem aut hos aut illos necesse esse. Scio te semper mecum in luctu fuisse, cum videremus cum illud ingens malum, alterius utrius exercitus et ducum interitum, tum vero extremum malorum omnium esse civilis belli victoriam: quam quidem ego etiam illorum timebam, ad quos veneramus—crudeliter enim otiosis minabantur, eratque iis et tua invisa voluntas et mea oratio—; nunc vero, si essent nostri potiti, valde intemperantes fuissent, erant enim nobis perirati, quasi quidquam de nostra salute decrevissemus, quod non idem illis censuissemus, aut quasi utilius rei publicae fuerit eos etiam ad bestiarum auxilium confugere quam vel emori vel cum spe, si non optima, at aliqua tamen vivere. "At in perturbata re publica vivimus." Quis negat? sed hoc viderint ii, qui nulla sibi subsidia ad omnes vitae status paraverunt; huc enim ut venirem, superior longius, quam volui, fluxit oratio: cum enim te semper magnum hominem duxerim, quod his tempestatibus es prope solus in portu fructusque doctrinae percipis eos, qui maximi sunt, ut ea consideres eaque tractes, quorum et usus et delectatio est omnibus istorum et actis et voluptatibus anteponenda. Equidem hos tuos Tusculanenses dies instar esse vitae puto, libenterque omnibus omnes opes concesserim, ut mihi liceat vi nulla interpellante isto modo vivere: quod nos quoque imitamur, ut possumus, et in nostris studiis libentissime conquiescimus; quis enim hoc non dederit nobis, ut, cum opera nostra patria sive non possit uti sive nolit, ad eam vitam revertamur, quam multi docti homines, fortasse non recte, sed tamen multi etiam rei publicae praeponendam putaverunt? Quae igitur studia magnorum hominum sententia vacationem habent quandam publici muneris, iis concedente re publica cur non abutamur? Sed plus facio, quam Caninius mandavit; is enim, si quid ego scirem, rogarat, quod tu nescires, ego tibi ea narro, quae tu melius scis quam ipse, qui narro. Faciam ergo illud, quod rogatus sum, ut eorum, quae temporis huius sint, quae *** tua audiero, ne quid ignores.
-
.
.
Testo tradotto:
.
VEDI:
.
.
Testo latino spiegato:
.
CICERO VARRONI.
Caninius noster me tuis verbis admonuit, ut scriberem ad te, si quid esset, quod putarem te scire oportere.
CICERONE A VARRONE,
il nostro Caninio mi ha ammonito con le tue parole/a tuo nome (tuis verbis) perché ti scrivessi, qualora vi sia qualcosa che io ritenga che sia importante che tu sappia.
-
Est igitur adventus Caesaris scilicet in exspectatione, neque tu id ignoras. Sed tamen, cum ille scripsisset, ut opinor, se in Alsiense venturum, scripserunt ad eum sui, ne id faceret; multos ei molestos fore ipsumque multis; Ostiae videri commodius eum exire posse: id ego non intelligebam quid interesset; sed tamen Hirtius mihi dixit et se ad eum et Balbum et Oppium scripsisse, ut ita faceret, homines, ut cognovi, amantes tui.
È dunque evidentemente atteso (scilicet in exspectatione) l’arrivo di Cesare, né tu ciò ignori. E tuttavia, quando egli ha scritto – a quanto suppongo – che sarebbe giunto nell’Aliense, i suoi gli hanno scritto che non lo facesse; che molti a lui sarebbero nemici e lui stesso a molti (multos ei molestos fore ipsumque multis); che pare che egli potrebbe più facilmente sbarcare a Ostia (Ostiae videri commodius eum exire posse): ciò/questa cosa io non comprendevo cosa interessasse/che importanza avesse (quid interesset); tuttavia Irzio mi ha detto che sia lui, sia Balbo, sia Oppio gli hanno scritto (et se ad eum et Balbum et Oppium scripsisse) che così facesse: uomini, come ho saputo, amici di te/tuoi (amantes tui).
-
Hoc ego idcirco nosse te volui, ut scires, hospitium tibi ubi parares, vel potius ut utrubique—quid enim ille facturus sit, incertum est—, et simul ostentavi tibi me istis esse familiarem et consiliis eorum interesse.
Questa cosa quindi ho voluto che sapessi, affinché sapessi dove potresti preparare per te un alloggio (ut scires ubi hospitium tibi parares), o piuttosto affinché (lo sapessi…) per entrambe dove (alloggiare…) (vel potius ut utrubique→=utrobique: ablativo di uterque: “l’uno e l’altro” + ubi: “dove”) - cosa infatti quello farà è incerto – e allo stesso tempo ti ho mostrato che io sono amico/frequentatore di queste persone (me istis esse familiarem) e che frequento i loro consigli/le loro riunioni (consiliis eorum interesse).
-
Quod ego cur nolim, nihil video; non enim est ferre, si quid ferendum est, et probare, si quid non probandum est; etsi, quid non probem, equidem iam nescio, praeter initia rerum; nam haec in voluntate fuerunt.
Poiché io, qualora non voglia (cur nolim), non vedo niente; infatti non è la stessa cosa sopportare e approvare (non enim est ferre et probare), se qualcosa vi è da sopportare (si quid ferendum est) e se qualcosa non deve essere approvato (si quid non probandum est); e se anche/inoltre io non debba approvare qualcosa (etsi, quid non probem), in realtà ancora non lo so (equidem iam nescio), a parte l’inizio delle cose (praeter initia rerum); difatti queste cose sono state in volontà/sono state volute (in voluntate).
-
Vidi enim—nam tu aberas—nostros amicos cupere bellum, hunc autem non tam cupere quam non timere—ergo haec consilii fuerunt, reliqua necessaria—, vincere autem aut hos aut illos necesse esse.
Hai visto infatti – difatti tu eri altrove – che i nostri amici desideravano la guerra, e che costui/Cesare (hunc autem) non tanto la desiderava quanto non la temeva (non tam cupere quam non timere) - quindi queste cose furono (frutto...) di una decisione comune (ergo haec consilii fuerunt), le successive furono inevitabili (reliqua necessaria)! – (e vidi che…) era necessario che vincessimo o noi o loro (vincere autem aut hos aut illos necesse esse).
-
Scio te semper mecum in luctu fuisse, cum videremus cum illud ingens malum, alterius utrius exercitus et ducum interitum, tum vero extremum malorum omnium esse civilis belli victoriam: quam quidem ego etiam illorum timebam, ad quos veneramus—crudeliter enim otiosis minabantur, eratque iis et tua invisa voluntas et mea oratio—;
So che tu da sempre sei stato con me/come me in lutto, quando vedevamo sia (cum videremus cum→ cum… tum) quell’ingente male: la distruzione (interitum) di uno dei due eserciti (alterius exercitus) e dell’altro (utrius) e dei (loro…) capi (et ducum), sia (tum) che in verità il più grande d tutti i mali è la vittoria nella guerra civile (extremum malorum omnium esse civilis belli victoriam), la quale (vittoria…) certo io ho temuto anche di/per quelli a cui siamo legati (etiam illorum timebam, ad quos veneramus) - crudelmente infatti eravamo minacciati a causa degli oziosi, e era a esso invisa la tua volontà e la mia orazione (eratque iis et tua invisa voluntas et mea oratio) -;
-
nunc vero, si essent nostri potiti, valde intemperantes fuissent, erant enim nobis perirati, quasi quidquam de nostra salute decrevissemus, quod non idem illis censuissemus, aut quasi utilius rei publicae fuerit eos etiam ad bestiarum auxilium confugere quam vel emori vel cum spe, si non optima, at aliqua tamen vivere.
ora invero, se i nostri avessero vinto, sarebbero stati molto intemperanti/smodati nella reazione (nunc vero, si essent nostri potiti, valde intemperantes fuissent), come se (noi due…) avessimo decresciuto/attenuato qualcosa/un qualche rischio o danno per la nostra salute (quasi quidquam de nostra salute decrevissemus), il quale (riferito a quod) non egualmente avessimo considerato per loro (quod non idem illis censuissemus), o come se sarebbe stata una cosa più utile per lo stato () che essi ricorressero anche all’ausilio delle belve (aut quasi utilius rei publicae fuerit eos etiam ad bestiarum auxilium confugere) piuttosto che o morire (quam vel emori) o con una speranza anche solo di un qualche tipo (vel cum spe, …, at aliqua), seppure non ottima (si non optima), tuttavia vivere/continuare a vivere (tamen vivere).
-
"At in perturbata re publica vivimus." Quis negat? sed hoc viderint ii, qui nulla sibi subsidia ad omnes vitae status paraverunt; huc enim ut venirem, superior longius, quam volui, fluxit oratio: cum enim te semper magnum hominem duxerim, quod his tempestatibus es prope solus in portu fructusque doctrinae percipis eos, qui maximi sunt, ut ea consideres eaque tractes, quorum et usus et delectatio est omnibus istorum et actis et voluptatibus anteponenda.
“Ma viviamo in uno stato in tempesta! (At in perturbata re publica vivimus)” Chi lo nega (Quis negat)? Ma questa cosa la vedano/ponderino coloro che nessun aiuto per tutte le situazioni della vita si sono approntati (sed hoc viderint ii, qui nulla sibi subsidia ad omnes vitae status paraverunt); qui infatti è fluito/si è spinto il discorso (huc enim fluxit oratio) perché vi arrivassi (ut venirem), più lungamente superiore di quanto volli/molto più esteso per ampiezza di quanto volessi (superior longius, quam volui): poiché infatti da sempre ti ho stimato un grande uomo (cum enim te semper magnum hominem duxerim, proposizione causale, retta dalla precedente: “l’orazione è giunta qui dove volevo arrivare”), poiché in queste tempeste sei propriamente l’unico in un porto sicuro (quod his tempestatibus es prope solus in portu), e percepisci/godi quei frutti della dottrina che sono massimi/di massimo valore (fructusque doctrinae percipis eos, qui maximi sunt), cosicché quelle cose consideri e tratti (ut ea consideres eaque tractes) delle quali l’uso e il godimento sono da anteporre a tutte le azioni e i piaceri di costoro (quorum et usus et delectatio est omnibus istorum et actis et voluptatibus anteponenda).
-
Equidem hos tuos Tusculanenses dies instar esse vitae puto, libenterque omnibus omnes opes concesserim, ut mihi liceat vi nulla interpellante isto modo vivere: quod nos quoque imitamur, ut possumus, et in nostris studiis libentissime conquiescimus; quis enim hoc non dederit nobis, ut, cum opera nostra patria sive non possit uti sive nolit, ad eam vitam revertamur, quam multi docti homines, fortasse non recte, sed tamen multi etiam rei publicae praeponendam putaverunt?
Certamente ritengo che questi tuoi giorni tuscolani/a Tuscolo siano la grandezza della vita (Equidem hos tuos Tusculanenses dies instar esse vitae puto), e con piacere a tutti tutte le ricchezze avrei concesso (libenterque omnibus omnes opes concesserim) affinché mi sia lecito (ut mihi liceat), nessuna forza ostacolandomi (vi nulla interpellante), vivere in questo modo (isto modo vivere): poiché anche noi ti imitiamo, come possiamo (quod nos quoque imitamur, ut possumus), e con grandissimo piacere ci dedichiamo ai nostri studi (et in nostris studiis libentissime conquiescimus); chi infatti non ci avrebbe dato/concederebbe questo (quis enim hoc non dederit nobis), che, qualora la patria o non possa o non voglia le nostre fatiche (ut, cum opera nostra patria sive non possit uti sive nolit), possiamo tornare a quella vita che molti uomini dotti (ad eam vitam revertamur), forse non giustamente, ma tuttavia molti (fortasse non recte, sed tamen multi), hanno ritenuta da preferire anche allo stato (etiam rei publicae praeponendam putaverunt)?
-
Quae igitur studia magnorum hominum sententia vacationem habent quandam publici muneris, iis concedente re publica cur non abutamur?
Perché non ci gioviamo, concedendocelo lo stato, di questi (studi…) ( cur non abutamur iis, concedente re publica), i quali studi dunque hanno/implicano una certa sospensione del pubblico dovere (Quae igitur studia vacationem habent quandam publici muneris) secondo la sentenza/opinione di grandi uomini (magnorum hominum sententia)?
-
Sed plus facio, quam Caninius mandavit; is enim, si quid ego scirem, rogarat, quod tu nescires, ego tibi ea narro, quae tu melius scis quam ipse, qui narro.
Ma faccio più di quanto Canino mi ha raccomandato (Sed plus facio, quam Caninius mandavit); egli infatti aveva chiesto (is enim roga(ve)rat), se qualcosa sapessi che tu non sapessi (si quid ego scirem, quod tu nescires), (mentre…) io queste cose ti racconto (ego tibi ea narro), che tu meglio conosci che io stesso, che le racconto (quae tu melius scis quam ipse, qui narro).
-
Faciam ergo illud, quod rogatus sum, ut eorum, quae temporis huius sint, quae *** tua audiero, ne quid ignores.
Che io faccia dunque quella cosa che sono stato richiesto (Faciam ergo illud, quod rogatus sum), affinché nemmeno qualcosa/niente tu ignori (ut ne quid ignores) di quelle cose che siano di questo tempo (eorum, quae temporis huius sint) che tue/di tuo interesse ho udito (essere…) (quae *** tua audiero).
-


Commenti